Stanisław August Poniatowski

Stanisław przyszedł na świat 17 stycznia 1732 w Wołczynie koło Brześcia Litewskiego jako syn Stanisława i Konstancji z Czartoryskich. Korzenie rodziny przyszłego króla nie są w pełni znane. 
Stanisław Poniatowski, ojciec przyszłego władcy, przedstawiciel szlachty, choć nie tej najbogatszej, zdobył uznanie w wojnie prowadzonej przez króla Szwecji Karola XII, gdzie pełnił stanowisko dyplomaty, a także zdobył stanowisko generała. Jednak po klęsce tego kraju w wojnie z Rosją przeszedł do stronnictwa  Augusta II Mocnego. Niedługo potem poślubił przedstawicielkę znakomitego rodu Czartoryskich - Konstancję. Małżeństwo miało liczne potomstwo. Kazimierz, Franciszek, Aleksander,  Ludwika Maria, Izabella, Stanisław August, Teodor Feliks, Andrzej oraz Michał Jerzy otrzymali bardzo dobre wykształcenie, uczyli się języków obcych, a także mieli możliwość podróżowania po Europie Zachodniej. 


Widok Ujazdowa i Łazienek autorstwa Bernardo Bellotto

Stanisław August, udający się w pierwszą, tak znamienną dla siebie podróż za granicę, zaczął dostrzegać, jak bardzo jego ojczysty kraj jest niedbale zarządzany. W 1748 rozpoczął praktykę w kancelarii wuja Michała Czartoryskiego, podkanclerzego, a potem kanclerza wielkiego litewskiego, posłował na sejmy 1750 i 1752, 1755 został stolnikiem litewskim. Poznawszy metody polskiej polityki wewnętrznej, umacniał swój krytyczny stosunek do mentalności i obyczajowości sarmackiej. W 1755–56 jako sekretarz posła angielskiego, a 1757–58 jako nominalny poseł saski przebywał w Petersburgu, ucząc się praktyki dyplomatycznej i zabiegając o interesy polityczne Czartoryskich. Nawiązał bliską relację z żoną następcy tronu, wielką księżną Katarzyną, w której był szczerze zakochany, o czym świadczą listy młodego Stanisława wysyłane do władczyni.
Urodzona w Szczecinie caryca Katarzyna, postać niezwykle charyzmatyczna prawdopodobnie świadomie wykorzystała młodego Stanisława w swoich planach politycznych.



Rycina przedstawiająca Stanisława 

Podczas bezkrólewia po śmierci Augusta III (5 października 1763) Czartoryscy wsparci przez rosyjskich sprzymierzeńców doprowadzili do wyboru Poniatowskiego na władcę elekcyjnego. Stanisław Poniatowski został koronowany 25 listopada 1764 roku w kolegiacie św. Jana w Warszawie, a ceremonia zbiegła się z dniem urodzin carycy Katarzyny. Jako król polski i wielki książę litewski Stanisław II August przez cały okres swojego panowania mierzył się z wieloma trudnościami.
W kolejnym roku Stanisław założył Szkołę Rycerską – elitarną uczelnię wojskową, która miała kształcić przyszłą armię. Przeznaczona była ona przede wszystkim dla młodzieńców pochodzenia szlacheckiego, ale pochodzących z mniej zamożnych rodzin. Jej celem było przygotowywanie chłopców do odbycia służby wojskowe, a także pełnienia urzędów cywilnych. W patriotycznej atmosferze oficerowie realizujący program wykładali historię, geografię, prawo, ekonomię oraz języki nowożytne, a także prowadzili ćwiczenia wojskowe.
Stanisław August utworzył również będącą zalążkiem rządu konferencję króla z ministrami i kancelarię królewską. Z kolei w 1773 roku powstała Komisja Edukacji Narodowej – pierwsza na świecie centralna instytucja o charakterze dzisiejszego ministerstwa edukacji.


Portret Stanisława Augusta z klepsydrą autorstwa Marcello Bacciarellego

W czasie panowania Stanisław zainicjował szereg reform, między innymi otwarcie mennicy w Warszawie, tym samym porządkując krajowy system monetarny, a także założenie pierwszej w Polsce spółki akcyjnej, Kampanii Manufaktur Wełnianych. 
Ignacy Krasicki został jednym z redaktorów zainicjowanego przez władcę czasopisma Monitor. Jego systematyczne publikacje miały zachęcać do unowocześnienia kraju i wprowadzania odważnych reform. Stanisław został zapamiętany jako zwolennik reform w państwie, prowadzonych przy aktywnym udziale strony rosyjskiej. Poniatowski był miłośnikiem kultury, mecenasem sztuki oraz edukacji.


Dukat koronny Stanisława

Rządy Stanisława nie były jednak samodzielne. Nierzadko pod naciskami silniejszego rosyjskiego sąsiada podejmował decyzje, które nie wpływały pozytywnie na losy państwa polskiego. Piątego sierpnia 1772 roku Rosja, Austria i Prusy podpisały traktat rozbiorowy. W kolejnym roku zwołano sejm rozbiorowy. Działał on od 1773 do 1775 i został on powołany przez państwa zaborcze, aby zatwierdzić podział terytorium Rzeczypospolitej w czasie I rozbioru Polski.
W czasie tych dwóch lat zainicjowano istnienie Rady Nieustającej. Organ był podzielony na pięć departamentów:
sprawiedliwości, wojska, spraw zagranicznych, policji oraz skarbu. Z założenia stanowiła rząd pod przewodnictwem króla, jednak władca nie miał możliwości decydowania o składzie rady wybieranej przez sejm. W czasie trwania sejmu rozbiorowego stwierdzono, że gwarantem niezmienności ustroju Rzeczpospolitej stała się Rosja. 
W 1787 roku, gdy rozpoczęła się wojna turecko-rosyjska o europejskie ziemie Turcji, Austria poparła Rosję, a Turcja otrzymała wsparcie od Anglii i Prus. W roku kolejnym wybuchła wojna rosyjsko-szwedzka. Stanisław August Poniatowski, widząc szansę na poprawę sytuacji Rzeczpospolitej, zaproponował carycy Katarzynie pomoc w toczeniu walk, w zamian za powiększenie liczebności polskiej armiii oraz zgodę na reformy ustrujowo-gospodarcze.
Za zgodą carycy w październiku 1788 rozpoczął się Sejm Wielki. Obrady trwały do maja 1792 roku pod przewodnictwem Kazimierza Sapiehy i Stanisława Małachowskiego.
 W tym okresie postanowiono między innymi o zniesieniu Rady Nieustającej, powiększono liczebność armii, a także wprowadzono podatek dochodowy dla szlachty i duchowieństwa. 
Najważniejszym dokumentem uchwalonym podczas obrad sejmowych była konstytucja, ogłoszona 3 maja 1791 roku. Zgodnie z jej zapisem, za ideą monteskiuszowską, podział władzy w Rzeczpospolitej miał prezentować się następująco:

1. Władza ustawodawcza - sprawowana przez dwuizbowy sejm, podzielony na sejm i senat. Wprowadzono zasadę permanentnej gotowości głoszącą, że posłowie w każdej chwili mogli zostać wezwani na obrady. Postanowiono o zniesieniu zasady liberum veto, a decyzje zaczęto podejmować większością głosów. Obowiązywać zaczął zakaz zawiązywania konfederacji.

2. Władza wykonawcza - miała być sprawowana przez króla, którego władza miała być odtąd dziedziczna. Postanowiono, że po śmierci Stanisława Augusta tron obejmie Fryderyk August z dynastii Wettinów. Władcę uczyniono przewodniczącym Straży Praw, choć z zasadą, że król panuje, ale nie rządzi. Król nie ponosił odpowiedzialności parlamentarnej, w przeciwieństwie do ministrów, odpowiedzialnych także karnie za własne czyny. 
W skład Straży Praw, ówczesnej rady ministrów, wchodzili król, przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej, prymas, pięciu ministrów, marszałek sejmu oraz następca tronu. 

3. Władza sądownicza - sprawowana przez trzy prowincje sądownicze, małopolską, litewską i wielkopolską, miała zapewniać odrębne sądownictwo dla każdego stanu. Ziemskie sądownictwo przeznaczono dla szlachty, miejskie dla mieszczan, a referendarskie przewidziano dla chłopów. 


Portret króla Stanisława Augusta w kapeluszu z piórami autorstwa Marcello Bacciarellego

Uchwalenie konstytucji było jednym z powodów, dla których 27 kwietnia 1792 roku, mimo postanowień zgodnych z nowym ustrojem, magnaci przeciwni reformom państwa podpisali akt konfederacji targowickiej. Wydarzenie to miało miejsce w Petersburgu, a jego skutkiem było jeszcze aktywniejsze włączenie się carycy Katarzyny w sprawy polskie. 
Niedługo potem targowiczanie przejęli władzę w Rzeczpospolitej, likwidując wszystkie reformy, prześladowali także zwolenników reform. Czasopisma niezależne zamykano i wprowadzono cenzurę. 23 stycznia 1793 roku Prusy i Rosja podpisały dokument urzeczywistniający II rozbiór Polski.
W kraju sytuacja stawała się coraz bardziej skomplikowana. Punktem kulminacyjnym był akt insurekcji dokonany przez Tadeusza Kościuszkę. 24 marca 1794 roku na rynku krakowskim ogłosił się on naczelnikiem powstania narodowego, jednak gwałtowny zryw zakończył się klęską. 24 października 1795 roku Rosja, Austria i Prusy podpisały dokumenty potwierdzające ostateczny rozbiór Rzeczpospolitej. 
Stanisław August abdykował i zamieszkał w Petersburgu. Sam proces abdykacji poniżał Stanisława, ponieważ musiał on zatwierdzić zrzeczenie się korony polskiej w trzydziestą pierwszą rocznicę swojej koronacji. Ten dzień był jednocześnie dniem imienin rosyjskiej carycy. 
Katarzyna Wielka zmarła w rok po podpisaniu dokumentów rozbiorowych. Poniatowski mieszkał do swojej śmierci w Petersburgu, gdzie obcował z europejską kulturą i sztuką, a także wstawiał się za Polakami uciekającymi przed represjami u nowego cara Pawła I Romanowa. 

Źródła:
https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/509026
https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/508388
https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/508131
https://polona.pl/item/stanislaw-august-poniatowski,NzAwNjk1OTk/
https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/251838
https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/984648,Stanislaw-August-Poniatowski-Ostatni-krol-Polski
https://www.lazienki-krolewskie.pl/pl/historia/postacie-historyczne/stanislaw-august-poniatowski
https://culture.pl/pl/artykul/stanislaw-august-poniatowski-jako-mecenas-sztuki-i-kolekcjoner
https://ciekawostki.online/ciekawostki/699/o-stanislawie-auguscie-poniatowskim/