Aleksander Jagiellończyk

Aleksander urodził się 5 sierpnia 1461 roku w Krakowie. Był czwartym synem Kazimierza Jagiellończyka i jego habsburskiej żony Elżbiety Rakuszanki, wywodzącej się z rodu Habsburgów. Podobno najlepsze relacje miał ze swoim starszym bratem Janem Olbrachtem.  Wychowywał się pod kierunkiem Jana Długosza oraz Kallimacha. Kształcenie synów królewskich przez tak znaczące osoby, światłych erudytów i humanistów, nauczyło Aleksandra i jego braci zamiłowania do dziejów własnego rodu i królestwa, zapewniło znajomość języków obcych oraz dało szeroką wiedzę o współczesnym im świecie. Chłopcy sztuki wojennej uczyli się od Stanisława Szydłowieckiego, marszałka dworu Królestwa Polskiego oraz ochmistrza synów królewskich od 1467 roku. Praktyki z zakresu rządzenia Aleksander pobierał, obserwując poczynania ojca Kazimierza Jagiellończyka. 


Aleksander na rysunku Aleksandra Lessera

W na przełomie marca i kwietnia 1485 roku Aleksander uczestniczył w Sejmie ziem pruskich w Toruniu. W tym samym roku w czerwcu Kazimierz z synami, Janem Olbrachtem i Aleksandrem, wyprawiają się do Mołdawii, aby w październiku odebrać hołd lenny hospodara mołdawskiego, Stefana Wielkiego w Kołomyi. Ojciec widział Aleksandra jako swojego następcę na Litwie – wiosną 1492 roku wysłał go do Wilna jako swojego namiestnika. Po śmierci ojca zgodnie z jego wolą Aleksander objął tron wielkoksiążęcy, podczas gdy korona w Krakowie przypadła starszemu Janowi Olbrachtowi. 


Król Aleksander Jagiellończyk nadaje statut Litwie

Po objęciu władzy na Litwie Aleksander musiał zmierzyć się konfliktem z Moskwą o tereny pograniczne. W rezultacie rozmów pokojowych, w 1495 roku książę poślubił prawosławną księżniczkę moskiewską, Helenę, córkę Iwana III. Ufał, że związek ten pozwoli zapobiec dalszym wojnom ze wschodnim sąsiadem. Aleksander zacieśnił przymierze polsko-litewskie, zawierając unię z Polską tzw. krakowsko-wileńską w 1499 roku, ponieważ sojusz ten miał chronić sojuszników przed wpływami z Moskwy. Mimo tych zabiegów wojna z Rosją wybuchła już w 1500 roku.
Kiedy niespodziewanie umiera Jan Olbracht, król Polski, Aleksander udaje się do Polski, gdzie na sejmie w Piotrkowie zostaje wybrany na króla.   
W tym samym czasie nasiliły się spory graniczne Litwy z Iwanem Srogim, co silnie rzutowało na stosunki polsko-moskiewskie. Litewscy panowie rozumieli zresztą, że powrót unii personalnej oznacza lepsze wsparcie dla obrony wschodnich rubieży. Zgodzono się na ustanowienie jednego wspólnego monarchy (bez urzędu Wielkiego Księcia), mimo że polska szlachta i magnaci mieli dzięki temu przewagę głosów.  


Król Aleksander Jagiellończyk zatwierdza Statut Łaskiego, rysunek Aleksandra Lessera

Załagodzenie konfliktu pozwoliło Aleksandrowi I Jagiellończykowi na powrót do Wilna, zostawiając bratu Fryderykowi panowanie w Polsce. W 1503 roku Aleksander zawarł 6-letni rozejm z Iwanem Srogim, przystając na oddanie Moskwie Zadnieprza i terenów na wschód od Smoleńska. Udało się też doprowadzić do rozejmu z sułtanem Tureckim i Tatarami krymskimi. To zabezpieczyło granice wschodnie. 
W kolejnych latach Aleksander podejmował działania, by złagodzić postanowienia przywileju mielnickiego, który ograniczał władzę królewską na rzecz senatu i możnych oraz przewidywał możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, a senatorowie mogli odpowiadać za swoje czyny jedynie przed senatem. Już w 1504 roku król wydał kolejny przywilej w Piotrkowie, który zakazywał mu nadawania, zastawiania i sprzedaży dóbr koronnych bez zgody senatu. 


Aleksander Jagiellończyk, obraz w kościele dominikanów w Wilnie, obraz Marcelego Januszewicza
 

Aleksander został jednak zapamiętany szczególnie ze względu na konstytucję Nihil novi, przyjętą na sejmie radomskim w roku 1505.  
Wprowadzała ona zasadę, że nic nowego nie może zostać postanowione przez króla bez zgody parlamentu. W tym okresie organizm ten składał się z izby poselskiej, senatu oraz króla. Tym samym władca ustanawiał demokrację szlachecką i ograniczał władzę magnatów. Innym ważnym postanowieniem sejmu było ustanowienie tzw. Statutu Łaskiego. Statut był kodyfikacją dotychczas obowiązujących w królestwie praw, które nabierały większego znaczenia dzięki ich spisaniu i wydaniu drukiem (w 1506 r.). Nazwa Statutu Łaskiego wywodzi się od Jana Łaskiego, królewskiego kanclerza i prymasa, który zebrał prawa w jednej księdze. W Statucie Łaskiego znalazły się nie tylko prawa dotyczące szlachty, ale też mieszczaństwa i częściowo Kościoła.   
Niedługo później Jagiellończyk zachorował. Zmarł 19 sierpnia 1506 roku w Wilnie, a ciało wbrew jego testamentowej woli złożone zostało w Wilnie pod posadzką tamtejszej katedry. Stał się przez to jedynym królem Polski, który spoczął na ziemi litewskiej. Jego szczątki zaginęły podczas wojny z Rosją w XVIII wieku. Grobowiec został jednak odnaleziony przypadkiem w 1931 roku, po tym, jak doszło do poważnego uszkodzenia świątyni przez powódź.


Źródła:
https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/1043527
https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/1043526
https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/709780
https://polona.pl/item/alexander-jagiellonczyk-krol-polski-ur-5-pazdziernika-1461-r-um-19-sierpnia-1506-r,MTI3NzMwMDI5/0/#info:metadata
https://ciekawostkihistoryczne.pl/leksykon/aleksander-jagiellonczyk-1461-1506/
https://www.focus.pl/artykul/aleksander-jagiellonczyk-1461-1506-zapomniany-krol-polski-co-zrobil-dla-kraju
https://muzhp.pl/pl/c/2262/aleksander-jagiellonczyk
https://www.focus.pl/artykul/aleksander-jagiellonczyk-1461-1506-zapomniany-krol-polski-co-zrobil-dla-kraju