Jan I Olbracht

Jan I Olbracht,  wywodził się z dynastii Jagiellonów. Był synem Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki oraz bratem między innymi Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta I Starego. Jan urodził się 27 grudnia 1459 w Krakowie. Jego matka przekazała go wraz z braćmi pod kuratelę kanonika krakowskiego Jana Długosza, który podjął się misji odchowania królewskich potomków.  Był on jednak bardzo surowym nauczycielem i słynął z ciężkiej ręki do swoich podopiecznych. W późniejszym czasie Jan pobierał nauki również u Filipa Buonaccorsiego (Kallimacha). Kształtując swoją wiedzę u światłych humanistów, przyszły król biegle opanował łacinę oraz nabył wiedzę na temat dorobku kulturowego średniowiecza, oraz wczesnego renesansu. 
Jako piętnastolatek Jan Olbracht zakończył edukację i rozpoczął aktywność polityczną u boku ojca. Król Kazimierz zabierał syna w podróże po kraju, wspólnie uczestniczyli w sejmach. Od 1486 roku Jan Olbracht przez cztery lata sprawował funkcję królewskiego namiestnika w województwie ruskim. Wiązało się to z udziałem w potyczkach na kresach południowo–wschodnich.
Szczególnie wykazał się, pokonując Tatarów w bitwie pod Kopystrzyniem 8 września 1487 roku. Tym samym, Jan Olbracht rozpoczął kreowanie tak zwanej obrony potocznej ziem kresowych, należących do Wielkiego Księstwa Litewskiego. 


Juliusz Kossak, „Jan Fredro, wojewoda ruski, wybawia króla Olbrachta na Bukowinie 1497”

W 1490 roku krótko rywalizował z bratem Władysławem o tron węgierski. Pozycja, wiedza i zdolności militarne Jana, były popierane zarówno przez jego ojca, Kazimierza Jagiellończyka, jak i przez przedstawicieli węgierskiej szlachty. Natomiast uległy i chwiejny Władysław był popierany przez magnaterię. 
7 czerwca 1490 roku Jan Olbracht na sejmie elekcyjnym w Rokos został mianowany przez szlachtę królem Węgier. Wyborowi stanowczo sprzeciwiła się magnateria, a to doprowadziło do wojny domowej między rywalizującymi braćmi. Działania o charakterze wojennym bracia Jan i Władysław prowadzili na terenie dzisiejszej Słowacji (bitwa pod Koszycami w 1491 roku). We wspomnianych Koszycach bracia zawarli pokój, na mocy którego Jan zobowiązał się zrezygnować ze swoich starań o tron węgierski, a w zamian za to miał otrzymać Opawę na Śląsku, Oleśnicę oraz księstwo głogowskie.  W Głogowie pełnił władzę książęcą od 1491 do 1498 roku. 

Po śmierci króla Kazimierza IV Jan rywalizował o tron Polski z braćmi oraz księciem płockim Januszem II. Zwyciężył dzięki poparciu matki, a także szlachty i mieszczaństwa. Jego koronacja odbyła się 30 września 1492 roku w Krakowie, a władza na Litwie przypadła jego młodszemu bratu, Aleksandrowi Jagiellończykowi.  

Czasy rządów Jana Olbrachta to okres przyłączenia do Polski księstwa zatorskiego i płockiego oraz wzmocnienia znacząco pozycji szlachty. W 1493 roku ograniczył prawo przenoszenia się chłopów, a w 1496 roku wydał przywileje piotrkowskie, które dawały szlachcie wyłączny dostęp do godności kościelnych. Zakazał jednocześnie mieszczanom nabywania dóbr ziemskich. 

Ilustracja dziewiętnastowieczna wydana przez Daniela Friedleina

Król Jan dążył do poszerzenia terytorium o ziemie Mołdawii, znajdujące się pod wpływami tureckimi. W 1497 roku zorganizował wyprawę, której celem było odzyskanie Kilii i Białogrodu. Być może planował też osadzenie na mołdawskim tronie swojego brata, Zygmunta. Interwencja zakończyła się całkowitym niepowodzeniem, a król w czasie odwrotu poniósł dotkliwą klęskę pod Koźminem, która dała początek powiedzeniu: Za króla Olbrachta wyginęła szlachta.
Ofiarami pogromu byli głównie najemnicy oraz pospolite ruszenie szlachty, zarówno ruskiej, jak i małopolskiej. Następstwem zaostrzenia stosunków z Turcją był najazd turecki z 1498 roku. Od czasu wyprawy na Mołdawię kresy wschodnie stały się terenem ciągłych odwetowych najazdów turecko-tatarskich. 

Fotografia popiersia Jana Olbrachta w wykonaniu nieznanego autora

Jan Olbracht często bywał w Toruniu.  Jako król przebywał w tym mieście łącznie około 6 miesięcy. W tym mieście Jan Olbracht przygotowywał swoje oddziały na wojnę z Krzyżakami, którzy kilka lat wcześniej zaczęli kwestionować warunki pokoju toruńskiego z 1466 roku. 17 czerwca 1501 roku w Toruniu Jan I Olbracht zmarł z powodu wycieńczenia chorobą. Nigdy się nie ożenił i nie doczekał prawowitego dziedzica.
Władca zmarł w Sali Królewskiej Ratusza Staromiejskiego, ciało złożono uroczyście w katedrze wawelskiej, a serce wmurowano w jedną z kolumn Bazyliki świętego Jana w Toruniu.  


Źródła:
https://muzhp.pl/pl/c/2261/jan-olbracht
https://www.focus.pl/artykul/jan-olbracht-1459-1501-krol-znany-z-rozpustnego-stylu-zycia-jak-rzadzil-polska
https://ciekawostkihistoryczne.pl/2018/11/10/alkoholik-i-chory-na-syfilis-erotoman-to-byl-zdecydowanie-najbardziej-wyuzdany-krol-polski/
https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/1081730
https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/1082355
https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/710412